Friday, November 11, 2005

Luwanin: Chamáxkuli chu jukiluwa. Xtapuwan litutunaku latamanin.
Víboras: el arcoiris y la víbora masacuate. Creencias de los totonacos.

Totonaco de Coxquihui Veracruz.
Miguel Angel Bautista Salazar

Kin tata xankgalh ixkikuaní ixni xakan pax puxkga:
-Tata nikxni na paxa ikxni wi chamaxkuli, tukun na tukuta puxkga la pi takgtsinámpat ,
ni lhan.
-Tukúxlinkan – ixkgaskín.
-Tamá chamáxkuli wa luwa, luslan tasiyú par ni lhan. Nikxni namasiniya mi makan xpalakat na máz.
Lhuwa latamanin na chaná ixwankgoy. Ki nana ixwán:
-tamá chamáxkuli luxakgsaniná, na skgawayán ikxni wala lakatsú puxkga, na kgaxmata
lapi tasáma akgtsú skgáta, tuku wa puskát na lakgatsán xlikana na lipuwan na an
makutuy tamá skgáta chu na matsikí antá puxkga chu kaj na skawayán tunkún na swit
ixmakgne chu na tanuy ix tampin akgtum chiwix niaj kiti ikxilhte na patsankgay
Chu katsiyachá tukúxlinkan ni lhan na paxa ixni wi chamáxkuli.

Kin tata, chu lakgachinin ki nana xkulikgoy, na ixkiwani “par lakaskina na an
chamáxkuli, kaj kaxluli mi líxkuli, tunkun na an”.
Ixni kin tata ki wanilh tama katsinín, tunkún pikualh, ixpuwan, max wi luwa par nitu ya
akapun, max na kin chapay ikxni nak tujuy pusxkga, lhuwa xpikuán.
Kin lhati chu kin tata xankgoy kakustukgoy ix pukuxtu tik Tunkuuní. Ni lhuwa ixkgalhí
ix tiyat xpalakgat chatum “luwán” makgtilh xkakuen ixni x’ama malakgsiyuy, ixkawanima, la pi kin malakgsisaya nak makgniyán, tuku chá na liliya tiyat, wishin indios nitu makglakgaskinatet tiyat, wixin ni per ni lapatet makglakgaskinatet.

Antá xkakuen kin lhat ixwi kgantum puxnánkiwi, lanka stáklhe chu ixtampin ixwi
ixwi tantum jukiluwa, akgtum kilhtamakú akxilhle chu ki makáklhe, tokgósne
kalh nikuxwi kin lhat, switlhe chu ixtasáma; nixlí kakalhxtákg tasay. “Tukú lanimán” –
kin kgaskilh. “Kakgxilhle jukiluwa ixtampin puksnánkiwi.
Jukiluwa wa ixmalaná kakuen alistalh ki wani kin tata, tama luwa macktakgalh
kaxawatne, tama luwa axilhma lhan nalatamayay kuxi chu lhan na stak min
tukutachanan. Mastay támin anta niku wi tama luwa lhan tawali tachanán.
Tiku na makgniy jukiluwa akgtujun kat na patinan mask chu na chan xawat
nitikititalhanilh, na min un chu na tapíliy xawat.
Katsisní ixní taspitlhau xalak kakuen, ixni tamalh tunkún ixxunúma. Kin tse tunkún
kakgxilhe. “ka lilhawa kuchu” –wanilh ki nana. Takilh chu tunkun ki lilhawalh kuchu.
Chalí kin tsé akxilhe nitu ixkuayama chu kin kgáskilh la pi nituixtsinksma. “Ni” -kuanilh.
Ni lhan lipuwan chu kuerza alh akxilh ix kumale Kustina, amá puskat tuku kapaxapay lakgtsukamán chu makuchinán. Tsisa ixkin lin ixchik, ixkin pixlakg, kit nixlakgatí, ixmakán lu palha ixwá chu kin xkimutiyiyán kin chixit xpalakata na kgalhiy kin listákgne. Lakgachinín ixtasay. Lakatanks lakgapastak ixkakipixlakgkan, nikxni nak patsankagay.
Tamá xpalakata ki makgalhikgoy luwanin.





Traducción
Mi abuelo siempre me decía cada vez que iba al arroyo:
-Mijito nunca te bañes cuando esté el arcoiris, debes salirte luego del arroyo si estás
nadando, no es bueno.
-¿Por qué? –le preguntaba.
El arcoiris es una víbora, bonita se ve pero no es buena. Nunca la apuntes con el dedo
porque se te va a podrir.
Mucha gente también decía eso. Mi abuela decía:
-El arcoiris es muy mentiroso, te engañará cuando estés cerca del arroyo, escucharás
como si llorara una criatura, quien sea mujer le tendrá lástima y creerá que es cierto e irá
a sacar el bebé, lo amamantará en el arroyo y sólo la engañará porque luego la abrazará
del cuerpo y se meterá debajo de la piedra y ya no se verá, se perderá. Ya sabes ahora por qué no es bueno bañarse cuando está el arcoiris.
Mi abuelo y a veces mi abuela fumaba y también me decía “si quieres que se vaya
el arcoiris sólo fuma tabaco y pronto se irá”.

Cuando me contó eso mi abuelo inmediatamente me asusté, tal vez está la víbora aunque no esté en el cielo, tal vez me agarrará cuando me sumerja en el arroyo, me asustaba mucho.

Mi papi y mi abuelo iban a limpiar su milpa a Tunkuwiní. No tenía mucha
tierra porque un “señor de razón” le quitó su terreno cuando lo iba demandar, le decía,
“si me demandas te mataré, ¡para qué quieres la tierra!, ustedes los indios no
lo merecen la tierra, ustedes ni la vida merecen”.
Allá en el campo de mi papá había un cedro, que creció grande y debajo de él había una
víbora masacuate, un día lo ví y me espantó, raudamente fui donde estaba mi papá, lo abrasé, estaba llorando; no podía dejar de llorar. “¿Qué te pasa” -me dijo. “Vi una nauyaca debajo del cedro” –le dije.

La víbora masacuate es el dueño del campo, me dijo después mi abuelo, esa víbora cuida el milpal, ve que crezca bien la milpa y que crezca bien tu
sembradío. Da dinero y donde existe esa víbora crece bien lo que siembras.
Aquel que mate a la víbora masacuate sufrirá siete años y aunque siembre su maíz
no florecerá, vendrá el viento y derribará la milpa.
En la noche cuando regresamos del campo, y me acosté comencé a sudar. Mi mamá
luego se dio cuenta. “Úntale aguardiente” -le dijo mi abuela. Se paró y comenzó a
untarme aguardiente.
Al siguiente día mi mamá vio que no comía y me preguntó si no tenía hambre. “No” –le dije. Estaba preocupado y tuvo que ir a ver a su comadre Agustina, la señora que sobaba y curaba. Cada mañana me llevaba a su casa, me paladeaba, a mi no me gustaba, su mano estaba dura y me jalaba los cabellos para que regresara mi espíritu. A veces
lloraba. Lo recuerdo perfectamente, nunca se me olvidará.
Esa es la razón por la que me espantan las víboras.

1 Comments:

At 8:03 PM, Anonymous Anonymous said...

Me alegra encontrar una página totonaca, yo trabajé en Huehuetla por alguno años y me da gusto saber que cada día, podemos apropiarnos de las herramientas de la "modernidad" para el beneficio de los pueblos y de su cultura.
En pro de la equidad y por la reivindicación desde la perspectiva de clase, género y etnia

 

Post a Comment

<< Home